W erze cyfrowej, gdzie informacja stała się równie ważnym zasobem co tradycyjne środki produkcji, pojęcie walki informacyjnej zyskało na znaczeniu, stając się kluczowym elementem zarówno strategicznych działań państw, jak i korporacji czy grup społecznych. Walka informacyjna to szerokie pojęcie, obejmujące różnorodne działania mające na celu zdobycie przewagi informacyjnej, wpływanie na opinie, emocje oraz decyzje ludzi, a także zakłócanie przepływu informacji przeciwnika.
Walka informacyjna to działania prowadzone w przestrzeni informacyjnej mające na celu osiągnięcie określonych celów strategicznych przez zdobywanie, kontrolowanie, manipulowanie i ograniczanie dostępu do informacji. Obejmuje ona zarówno aspekty obronne, jak i ofensywne, wykorzystując nowoczesne technologie, media społecznościowe, cyberprzestrzeń oraz tradycyjne kanały komunikacji.
Skutki walki informacyjnej są wszechstronne i mogą mieć dalekosiężne konsekwencje zarówno dla poszczególnych osób, jak i całych społeczeństw. Manipulacja informacją może prowadzić do pogłębiania podziałów społecznych, wzrostu napięć politycznych, dezinformacji na temat zdrowia publicznego czy nawet wpływania na wyniki wyborów. W długoterminowej perspektywie, ciągłe ekspozycje na skonfliktowany i manipulowany przekaz informacyjny może prowadzić do erozji zaufania społecznego.
Z perspektywy współczesnej często sięgamy do analizy starożytnych tekstów strategicznych w kontekście uzyskiwania przewagi w przestrzeni informacyjnej. Jednakże warto pamiętać o ogromnym dorobku w tej sferze wypracowanym w okresie zimnej wojny. Dociekania badaczy często koncentrują się na szkole amerykańskiej czy radzieckiej. Warto jednak sięgnąć do źródeł w krajach mniejszych, które miały swoje konkretne osiągnięcia w walce infoemacyjnej. Jednym z takich państw była Niemiecka Republika Demokratyczna. To właśnie w NRD stworzono jedną z niebezpiecznych technik prowadzących do rozpadu więzi społecznych w zwalczanych grupach i organizacjach politycznych.
Technika Zersetzung (czyt. cer-zecung) wywodząca się z praktyk stosowanych przez wschodnioniemiecką służbę bezpieczeństwa Stasi, stanowi przykład walki informacyjnej, który wciąż budzi zainteresowanie ze względu na swoją skuteczność i moralną dwuznaczność. Podejmując się analizy tej techniki, warto rozważyć jej aspekty historyczne, metodologiczne, jak również konsekwencje dla współczesnych praktyk informacyjnych.
Zersetzung, co można przetłumaczyć jako „rozprzężenie” lub „dekompozycja”, została rozwinięta w latach 70. i 80. XX wieku przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD (Stasi), w celu zwalczania dysydentów i innych uznawanych przez państwo za wrogów, bez konieczności uciekania się do otwartej represji. Technika ta miała na celu podważenie wiarygodności, reputacji i zaufania wśród grup opozycyjnych, a także wywołanie konfliktów wewnętrznych.
Stasi wykorzystywała Zersetzung przede wszystkim jako formę psychologicznego ucisku i prześladowania. Wyniki badań z dziedziny psychologii operacyjnej zostały opracowane na potrzeby metod stosowanych przez Kolegium Prawnicze Stasi (Juristische Hochschule der Staatssicherheit, JHS) i stosowane wobec przeciwników politycznych, aby podważyć ich pewność siebie i samoocenę. Operacje miały na celu zastraszenie i destabilizację ofiar poprzez poddawanie ich ciągłym rozczarowaniom oraz społeczną alienację, poprzez ingerencję i zakłócanie ich relacji z innymi. Celem było wywołanie osobistych kryzysów u ofiar, pozostawiając je zbyt zaniepokojone i psychologicznie zestresowane, aby miały czas i energię na antyrządową aktywność. Stasi celowo ukrywała swoją rolę jako pomysłodawcy operacji. Autor Jürgen Fuchs, będący ofiarą Zersetzung, opisał działania Stasi jako „zbrodnię psychospołeczną” i „atak na ludzką duszę”. Chociaż techniki te zostały skutecznie wymyślone pod koniec lat 50., Zersetzung nie została rygorystycznie zdefiniowana aż do połowy lat 70. i dopiero wtedy zaczęto je realizować w systematyczny sposób w latach 70. i 80. Trudno jest ustalić, ile osób było celem tych działań, ponieważ źródła zostały celowo i znacząco sfałszowane; wiadomo jednak, że taktyki różniły się zakresem, a wiele różnych departamentów je wdrażało. Ogólnie, na każdą grupę docelową przypadało czterech lub pięciu operatorów Zersetzung, a na każdą osobę trzech. Niektóre źródła wskazują, że około 5 000 osób było „uporczywie prześladowanych” przy użyciu Zersetzung. W Kolegium Studiów Prawnych złożono kilkanaście rozpraw na temat Zersetzung. Posiadało ono również obszerny 50-stronicowy podręcznik nauczania Zersetzung, zawierający liczne przykłady jego praktyk.
W operacje Zersetzung zaangażowane były niemal wszystkie departamenty Stasi, ale przede wszystkim główna kwatera dyrekcji XX (Hauptabteilung XX) Stasi w Berlinie oraz jej oddziały regionalne i miejskie. Funkcją głównej kwatery i oddziałów XX było utrzymywanie nadzoru nad wspólnotami religijnymi, instytucjami kultury i mediów, alternatywnymi partiami politycznymi, licznych organizacji społecznych afiliowanych z establiszmentem politycznym NRD, sportem oraz usługami edukacyjnymi i zdrowotnymi – obejmując efektywnie wszystkie aspekty życia obywatelskiego. Stasi wykorzystywało środki dostępne w ramach i jako okoliczność zamkniętego systemu społecznego NRD. Ustanowiona, politycznie motywowana sieć współpracy (politisch-operatives Zusammenwirken, POZW) zapewniała im rozległe możliwości ingerencji w takich sytuacjach jak sankcjonowanie zawodowców i studentów, wykluczenie z związków i klubów sportowych oraz okazjonalne aresztowania przez Volkspolizei (narodową policję quasi-wojskową NRD). Organizowano również odmowę zezwoleń na podróże do państw socjalistycznych lub odmowę wjazdu na przejściach granicznych.
Techniki Zersetzung obejmowały szeroki zakres działań, od podsłuchów i inwigilacji, przez fałszywe oskarżenia, manipulację korespondencją, aż po tworzenie plotek i izolowanie jednostek od ich społeczności. Stasi skrupulatnie dokumentowało swoje działania, stawiając na psychologiczną manipulację i wykorzystywanie ludzkich słabości, by osiągnąć swoje cele bez konieczności uciekania się do przemocy fizycznej.
Wśród sprawdzonych form Zersetzung, należy wymienić między innymi systematyczną dyskredytację publicznej reputacji danej osoby czy środowiska politycznego, niszczenie prestiżu na podstawie połączonych prawdziwych, weryfikowalnych i dyskredytujących, oraz nieprawdziwych, wiarygodnych, niepodważalnych informacji; systematyczne organizowanie zawodowych i społecznych niepowodzeń, aby podważyć pewność siebie poszczególnych osób; wzbudzanie wątpliwości co do osobistej perspektywy rozwoju; tworzenie nieufności i podejrzeń wewnątrz grup; lokalne i czasowe ograniczenia wzajemnych relacji członków grupy przez przydział pracy w oddalonych miejscach.
Wykorzystując zdobyte przez szpiegowanie informacje, Stasi tworzyło socio- i psychogramy, stosując je do celowanych działań Zersetzung skoncentrowanych na osobowości osób wobec który prowadzone były „operacje neutralizacji”. Celowo wykorzystywano personalne cechy i skłonności, takie jak homoseksualizm, postrzegane „słabości charakteru” – niepowodzenia zawodowe, zaniedbania rodzicielskie, zainteresowania pornografią, zdrady małżeńskie, alkoholizm, uzależnienie od leków, narkotyków, skłonności do działalności kryminalnej, pasje kolekcjonerskie i hazardowe, kontakty z kręgami skrajnie prawicowymi, rozsiewając plotki, aby ośmieszyć ofiarę.
Techniki Zersetzung obejmowały jawne, ukryte lub udawane szpiegostwo, kontrolę listów i telefonów, uszkadzanie prywatnej własności i manipulacje pojazdami, aż po otrucie żywności i fałszywe traktowanie medyczne. Niektórzy pracownicy Stasi akceptowali samobójstwa ofiar Zersetzung. W przypadkach takich jak duchowny i późniejszy minister Rainer Eppelmann, dokumenty Stasi wykazywały nawet konkretne zamiary morderstwa.
Nie udało się ostatecznie wyjaśnić, czy Stasi używało promieniowania rentgenowskiego, aby spowodować długoterminowe szkody zdrowotne u przeciwników politycznych. Trzech prominentnych dysydentów NRD zmarło na raka w ciągu dwóch lat. Jednakże, badania wykluczyły celowe użycie promieniowania rentgenowskiego, dokumentując jedynie pojedyncze przypadki nieostrożnego użycia źródeł promieniowania
Skutki użycia Zersetzung były często dewastujące dla ofiar. Technika ta prowadziła do izolacji, paranoi, rozpadu relacji osobistych i zawodowych, a nawet do załamań nerwowych. Skuteczność Zersetzung polegała na jej dyskrecji i trudności w udowodnieniu, że cel był ofiarą działalności służb. Wielu ludzi doświadczyło trudności w udowodnieniu, że byli celowo sabotowani przez państwo, co tylko pogłębiało ich cierpienie.
Analiza technik Zersetzung dostarcza cennych wniosków na temat metod i skutków działań informacyjnych. W dobie internetu i mediów społecznościowych, gdzie informacje rozprzestrzeniają się z niebywałą prędkością, a manipulacja percepcją może być bardziej subtelna i szeroko zakrojona, zrozumienie zasad działania Zersetzung może pomóc w identyfikacji i zwalczaniu współczesnych form dezinformacji i manipulacji.
Pomimo że kontekst geopolityczny i technologiczny się zmienił, podstawowe zasady psychologicznej manipulacji i wpływu na grupy społeczne pozostają aktualne. Walka informacyjna wciąż opiera się na zdolności do kształtowania narracji, podważania zaufania i wykorzystywania podziałów wewnętrznych w społeczeństwie. Studium przypadku Zersetzung przypomina o ciemnej stronie technik informacyjnych i potrzebie budowania odporności społecznej na takie formy manipulacji.
Dr Leszek Sykulski, urodzony w 1981 roku w Częstochowie, jest polskim politologiem specjalizującym się w geopolityce. Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego (mgr z historii), Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (doktorat z nauk politycznych) oraz studiów podyplomowych z bezpieczeństwa narodowego w Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. Był założycielem Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego, byłym analitykiem bezpieczeństwa międzynarodowego w Kancelarii Prezydenta RP za prezydentury Lecha Kaczyńskiego i autorem ponad 60 publikacji naukowych z dziedziny geopolityki. Jest założycielem i liderem partii politycznej Bezpieczna Polska.
