Kiedy 30 kwietnia 2024 r. amerykański dziennikarz Tucker Carlson opublikował w Internecie nieco ponad 20-minutowy wywiad z Aleksandrem Duginem, przez wiele mediów na całym świecie przetoczyła się dyskusja, kim właściwie jest ten rosyjski filozof polityczny i jaką realną rolę odgrywa w rosyjskim życiu politycznym i debacie politycznej. W Polsce trudno o rzeczową debatę w tym zakresie, ponieważ media głównego nurtu od dłuższego czasu stosują cenzurę prewencyjną i ostracyzm wobec wszystkich, którzy nie podzielają oficjalnie forsowanej radykalnej rusofobii. Truzimem jest natomiast napisać, że fundamentem polskiej racji stanu jest dogłębne poznanie istotnych prądów ideowych, które są popularne wśród naszych sąsiadów i wśród ważnych graczy międzynarodowych. Bez względu czy takie poglądy nam się podobają czy nie. Po prostu trzeba je znać, aby odpowiedzialnie konstruować politykę zagraniczną i bezpieczeństwa.
[Tekst jest oparty na fragmentach monografii autorstwa Leszka Sykulskiego pt. „Myśl geopolityczna Aleksandra Dugina”, Polskie Towarzystwo Geostrategiczne, Częstochowa 2024 (usunięto aparat naukowy), której premiera odbędzie się 8 VI 2024 w Toruniu na Targach Książki Patriotycznej]
W badaniach prowadzonych nad rosyjską myślą geopolityczną Aleksander Dugin zajmuje miejsce szczególne z kilku względów. Po pierwsze jest jednym ze współcześnie najpłodniejszych rosyjskich intelektualistów. Jego obecny dorobek to nie tylko kilkadziesiąt autorskich książek, setki artykułów czy idące już w tysiącach wystąpienia publiczne w radio, telewizji, Internecie i na międzynarodowych konferencjach. Dugin od końca lat osiemdziesiątych XX wieku chętnie zabiera głos w kwestach polityki międzynarodowej, polityki zagranicznej i wewnętrznej Rosji, jej celów strategicznych, tożsamości i miejsca w stosunkach międzynarodowych, ale ma także ma pewien wpływ na postrzeganie Rosji w innych państwach.
Od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku Dugin często był dopuszczany do wystąpień w rosyjskich mediach głównego nurtu. Przeszedł zresztą bardzo długą drogę, od działacza grup ekstremistycznych i ideologa partii narodowo-bolszewickiej, po zdobycie stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego i objęcie prestiżowych funkcji w świecie akademickim. Piastował m.in. stanowisko profesora Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego (MGU), gdzie kierował Katedrą Socjologii Stosunków Międzynarodowych. Jest znany z bardzo wyrazistego i jednocześnie – z pozoru – spójnego przekazu ideologicznego, łączącego elementy tradycjonalizmu integralnego (inspiracja pismami m.in. Juliusa Evoli, René Guénona), ale również czerpiącego szeroko z dorobku działaczy radykalnie prawicowych zachodnich organizacji takich jak Nouvelle Droite na czele z Alanem de Benoist, idei rewolucji konserwatywnej, filozofii prawosławnej (nurt staroobrzędowy), jak również wschodnich i zachodnich tradycji ezoterycznych oraz licznych odniesień do klasycznych koncepcji geopolitycznych .
Od początku swojej aktywności publicznej Dugin prezentował eklektyczne podejście do budowy własnej doktryny politycznej, bazując nie tylko na dorobku rodzimej i zagranicznych nauk politycznych, ale także filozofii, socjologii, religioznawstwa i innych nauk humanistycznych i społecznych. Szczególną rolę w jego twórczości odgrywa fascynacja eurazjanizmem jako ideologią stworzoną na początku XX wieku przez rosyjskich emigrantów, wiernych carowi (tzw. biała emigracja). Połączenie tej ideologii i fascynacja doktrynami geopolitycznymi, dały moskiewskiemu intelektualiście mocne podstawy pod stworzenie nowej wersji eurazjanizmu dla Rosji po dezintegracji Związku Radzieckiego. Erudycja autora, płynnie poruszającego się po tematach politycznych, filozoficznych, religijnych czy socjologicznych, w parze z talentem pisarskim zaowocowała dziesiątkami książek w języku rosyjskim, które były szeroko tłumaczone na kilkanaście innych języków.
Wbrew twierdzeniom wielu mediów głównego nurtu w Polsce Dugin nigdy nie był żadnym doradcą Władimir Putina. Najwyższym rangą politykiem, któremu Dugin doradzał był Giennadij Sielezniow, przewodniczący Dumy Państwowej. Zresztą aktywne zaangażowanie moskiewskiego filozofa w politykę to przełom XX i XXI wieku. Obecnie swój przekaz ideowy kieruje głównie „na eksport”. Rozwija takie koncepcje jako „czwarta teoria polityczna”, koncepcja Radyklanego Podmiotu, postuluje tworzenie Globalnego Sojuszu Rewolucyjnego i proponuje „Wielkie Przebudzenie” jako alternatywę dla Wielkiego Resetu personifikowanego przez Klausa Schwaba.
Dla odrodzenia się otwartego myślenia kategoriami geopolitycznymi w Federacji Rosyjskiej niemałe znaczenie miał renesans prawosławia i liczne nawiązania w literaturze politycznej do idei Moskwy jako Trzeciego Rzymu, której geneza tkwi w początkach XVI wieku. Moskwa, jednocząc ziemie ruskie, stała się orędownikiem idei „Świętej Rusi”. Filoteusz zaprezentował swoją koncepcję księciu Wasylowi III Rurykowiczowi, ojcu Iwana IV Groźnego. Pisał do niego: „dwa Rzymy upadły, trzeci stoi, czwartego nie będzie, gdyż twoje królestwo chrześcijańskie przez żadne inne nie zostanie zastąpione”.
Idee „Świętej Rusi” i „Moskwy – Trzeciego Rzymu” stały się zalążkiem propagowanej przez rosyjską Cerkiew koncepcji „Rosyjskiego Świata” (ros. Ruskij Mir). Zakłada ona jedność ludności prawosławnej i rosyjskojęzycznej bez względu na podziały państwowe. Ma to oparcie w koncepcji odrębnej cywilizacji rosyjskiej i wspólnoty dziejowej, kulturowej, językowej oraz religijnej. Moskwa przyznaje sobie prawo do politycznej i religijnej zwierzchności nad tą ludnością, także poza formalnymi granicami Federacji Rosyjskiej. Zgodnie z koncepcją „Rosyjskiego Świata”, np. Ukraina stanowi terytorium kanoniczne Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, mające swoje źródło w idei „Świętej Rusi”.
Z kolei ideologia eurazjańska, do której tam mocno nawiązywał Dugin od lat 90. XX wieku, upatruje w Rosji osobny kontynent, „szóstą część świata”. Jej twórcy dowodzili, że Rosja stanowi odrębną cywilizację, która posiada do spełnienia szczególną misję w dziejach świata. Lew Gumilow pisał o istnieniu superetnosu eurazjatyckiego dzielącego się na poszczególne etnosy. Swoje podwaliny ideowe eurazjanizm budował w oparciu m.in. o koncepcją „Moskwa-Trzeci Rzym”. Kluczowym elementem tej ideologii była idea imperium oraz wrogi stosunek do Zachodu. Eurazjatyści uważali, że najazd mongolski na Ruś miał charakter zbawienny, ponieważ powstrzymał ekspansję cywilizacji łacińskiej na Wschód oraz pozytywnie wpłynął na charakter narodowy Rosjan. W zakresie ustrojowym eurazjatyzm odrzucał demokrację, propagując ideokrację, system rządów opierający się na z góry narzuconym systemie wartości i głównej idei.
Aleksander Dugin, pisząc swoją najważniejszą książkę dotyczącą geopolityki, liczącą ponad sześćset stron, precyzyjnie zdefiniował, jak rozumie to pojęcie. I jest to ujęcie mocno odbiegające od definicji stosowanych w środowiskach akademickich na Zachodzie. Rosyjski geopolityk pisał wprost, że geopolityka to: „światopogląd władzy, nauka o władzy i dla władzy”. Jasno podkreślał elitarność wiedzy geopolitycznej, której przydatność, jego zdaniem, ujawnia się dopiero w miarę „zbliżania się człowieka do elity społecznej”. W tym rozumieniu jest ona „dyscypliną elit politycznych”, a także osób dążących do stworzenia alternatywy wobec systemu. Podręcznik autorstwa Dugina jest w powyższym rozumieniu swego rodzajem „podręcznikiem władzy”, czego sam autor nie kryje, pisząc, iż geopolityka zawiera podsumowanie tego, co należy brać pod uwagę przy podejmowaniu strategicznych decyzji – takich jak zawieranie sojuszy, wszczynanie wojen, wdrażanie reform, wprowadzanie sankcji gospodarczych i politycznych itd.
Rosyjski filozof nie ukrywa, że jego zdaniem, charakterystycznym aspektem twórców geopolityki jest ich nieustanne zaangażowanie polityczne. Zdaniem Dugina prawie wszyscy geopolitycy aktywnie uczestniczą w politycznym życiu swoich narodów, co prowadzi do pewnego stopnia stronniczości. W kontekście badań geopolitycznych, badacz musi, jego zdaniem, zdefiniować swoje stanowisko w odniesieniu do głównych zagadnień geopolitycznych, co kształtuje jego perspektywę na globalne zjawiska. Rosjanin pisze, że w historii geopolityki nie spotkamy żadnego autora, który byłby obojętny na los swojego kraju i narodu, nie podzielającego jego głównych etycznych i historycznych tendencji. Stara się to dowieść na przykładach krańcowych, porównując geopolityków anglosaskich, wiernych koncepcji Sea Power (potęgi morskiej), czyli talassokracji (dominacji mocarstw morskich), zwolenników atlantyzmu do geopolityków rosyjskich, a konkretnie eurazjatystów przywiązanych do koncepcji Heartlandu, tellurokracji (dominacji mocarstw lądowych), ideokracji i idei Rosji-Eurazji. Dugin bez ogródek pisze w swoim sztandarowym dziele geopolitycznym, że konieczność wstępnego określenia przez geopolitykę własnej pozycji na geopolitycznej mapie świata wpłynęła na fakt, że dziedzina ta rozwijała się przede wszystkim wśród przedstawicieli wielkich mocarstw, mających ambicje stać się „mocarstwem światowym”. Podkreśla przy tym, że wśród krajów drugorzędnych z punktu widzenia rywalizacji międzynarodowej brak jest wybitnych nazwisk wśród geopolityków. Tłumaczy to faktem, że, fundamentalny w jego optyce, „dualizm geopolityczny” dotyczy państw drugorzędnych tylko pośrednio, a ich wpływ na przebieg globalnej konfrontacji jest na tyle nieistotny, że sama istota geopolityki jest nieważna.
Podstawową zasadą geopolityki według rosyjskiego filozofa jest zatem „dualizm planetarny”. Ze swoich rozważań Dugin wyciąga kilka istotnych dla rosyjskich geopolityki wniosków. Mimo różnorodności punktów widzenia, mamy u niego do czynienia z pewnym ujednoliconym obrazem świata. Ten obraz świata dąży do uwzględnienia w analizie stosunków międzynarodowych zarówno procesów historycznych, jak i podejść interdyscyplinarnych, (geograficznych, politycznych, ideologicznych, etnograficznych, ekonomicznych itp.). Jest to główna cecha doktryny geopolitycznej Dugina – eklektycznośc, dążenie do interdyscyplinarnej syntezy. Najbardziej ogólna i wspólna cecha charakterystyczna i dla Dugina i dla współczesnych rosyjskich eurazjatystów to twierdzenie o fundamentalnym historycznym dualizmie między Lądem – tellurokracją („nomosem” Ziemi, Eurazją, Heartlandem, cywilizacją ideokratyczną, „osią geograficzną historii”) z jednej strony, a Morzem – talassokracją (potęgą morską, „nomosem” Morza, Atlantykiem, światem anglosaskim, cywilizacją handlową, „zewnętrznym lub wyspiarskim półksiężycem”) z drugiej. Można to uznać za główną oś doktryny geopolitycznej Aleksandra Dugina.
Rosyjski teoretyk postuluje budowę Imperium Eurazjatyckiego. W tym celu widzi konieczność geopolitycznego porozumienia Moskwy z Berlinem i stworzeniu bloku kontynentalnego, postulowanego w latach czterdziestych XX wieku przez Karla Haushofera. Jego idee są silnie nacechowane wątkami religijnymi (prawosławnymi w duchu staroobrzędowym) Według Dugina, celem Rosji ma być opanowanie nie tylko Mackinderowskiego Heartlandu, ale przede wszystkim budowa lądowego imperium. Jego głównym celem ma być neutralizacja potęgi atlantyckiej, zdominowanej przez Stany Zjednoczone. Wstępem do budowy nowego podmiotu geopolitycznego ma być wyparcie wpływów amerykańskich z Europy oraz ustanowienie trzech głównych geopolitycznych osi, będących kręgosłupem nowego imperium: Moskwa–Berlin, Moskwa–Teheran i Moskwa–Tokio.
Rys. Ostateczny kształt świata policentrycznego – podział na 12 wielkich przestrzeni wg Międzynarodowego Ruchu Eurazjatyckiego
Teorie Dugina i jego zwolenników z Wydziału Socjologicznego Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego (MGU) czy organizacji społeczno-politycznych takich jak Międzynarodowy Ruch Eurazjatycki (MED) i Eurazjatycki Związek Młodzieży (ESM), są zbieżne z wieloma postulatami politycznymi charakterystycznymi dla innych przedstawicieli nurtu neo-eurazjańskiego, takich jak gen. Leonid Iwaszow, twórca petersburskiego think tanku Akademia Problemów Geopolitycznych, Elgiz Pozdniakow z Rosyjskiej Akademii Nauk, Mikołaj Nartow, autor znanego podręcznika do geopolityki itd.
W ramach podziału na cztery strefy geopolityczne, eurazjatyści kreślą podział bardziej szczegółowy na dwanaście „wielkich przestrzeni”, jako wsteczny „idealny model” przyszłości (zob. rys.). Są to przestrzenie: północno-amerykańska (USA, Kanada, Wielka Brytania, Australia i część Polinezji), środkowo-amerykańska (Meksyk i Ameryka Środkowa), południowo-amerykańska (cały kontynent Ameryki Południowej), europejska (Unia Europejska i kraje europejskie związane z nią, np. Szwajcaria, Islandia, Norwegia), arabo-islamska (kraje Maghrebu, Sudan, państwa Półwyspu Arabskiego), transsaharyjska (państwa Afryki subsaharyjskiej), islamsko-kontynentalna (głównie Turcja, Iran, Afganistan, Syria), indyjska, chińska, japońska oraz obszar „nowego Pacyfiku” (Azja Południowo-Wschodnia).
Aleksander Dugin w swojej książce pt. „Czwarta teoria polityczna”, przetłumaczonej już na wiele języków obcych, zaproponował stworzenie nowej ideologii, mającej stać się odpowiedzią na wyzwania współczesnego świata. Wbrew twierdzeniom o końcu polityki, historii i ideologii, wygłaszanym przez zachodnich intelektualistów (np. Daniel Bell, Francis Fukuyama), rosyjski filozof dostrzega możliwość sformowania teorii politycznej, będącej alternatywą wobec, jego zdaniem, dominującego liberalizmu, który uznaje za największe zagrożenie dla współczesnej Rosji i dla świata. Propozycją wyjściową, swego rodzaju teoretyczno-politycznymi ramami nowego systemu ideologicznego ma stać się „czwarta teoria polityczna”.
Punktem wyjścia dla stworzenia nowej międzynarodowej ideologii, której centrum ideologiczne mieści się w Moskwie, jest próba wykorzystania niezadowolenia społecznego pod dowolną szerokością geograficzną i obarczania winą „zachodniego liberalizmu”. Dugin pisze: „czwarta teoria polityczna nie może być nam dana sama przez się. Ona może się pojawić, a może i nie pojawić się. Przesłanką jej pojawienia staje się niezgoda. Niezgoda na postliberalizm jako uniwersalną praktykę, na globalizację, na postmodernizm, na „koniec historii”, na stratus quo, na inercjalny rozwój fundamentalnych procesów cywilizacyjnych początku XXI wieku” .
Przy czym Dugin stara się podkreślić, że dostrzega nie tyle kryzys teorii liberalnej, lecz kryzys „drugiej fali liberalizmu”. Cywilizacja Zachodu jest, jego zdaniem, na progu wyboru nowego azymutu teoriopolitycznego, czy też metapolitycznego. Idąc tym tokiem myślenia, lider ideologii eurazjańskiej pragnie wykreować potrzebę na „katalizator cywilizacyjny”, swego rodzaju pomost metapolityczny między Zachodem a Wschodem. Ma to być swego rodzaju „koń trojański” nowej ideologii. Łącznikiem, który mógłby pomóc w iniekcji ideologicznej, jest ta część zachodniej doktryny socjalliberalnej, która otwarta jest na wschodnią tradycję filozoficzną, zwraca się w stronę policentryzmu kulturowo-historycznego, jednocześnie zachowując szacunek do instytucji państwa i jego społecznej roli (nie tylko obowiązków). Zdaniem moskiewskiego filozofa, tylko nowa ideologia, powstała w zaprzeczeniu do dotychczasowych teorii politycznych, jest w stanie zapełnić pustkę ideologiczną w Rosji.
Środowisko tworzone przez Aleksandra Dugina ma charakter międzynarodowy i ma ambicje oddziaływania globalnego. Ideologia eurazjańska i organizacje ściśle z nią powiązane (np. Międzynarodowy Ruch Eurazjański, Eurazjański Związek Młodzieży) stanowią jedynie fragment nowej ideologii i międzynarodowej organizacji, tworzonej na nowych zasadach, mającej charakter sieciowy. Środowisko skupione wokół Aleksandra Dugina stworzyło m.in. strukturę o nazwie Globalny Sojusz Rewolucyjny (ang. Global Revolutionary Alliance, GRA), „swoistą organizację bez organizacji”.
Jak piszą ideolodzy GRA w swoim „Manifeście”: „Globalny Sojusz Rewolucyjny powinien być organizacją nowego typu, właściwą do warunków XXI wieku. Ani partią, ani ruchem, ani zakonem, ani lożą, ani sektą, ani wspólnotą religijną, ani grupą etniczną, ani kastą – jako że formy organizacji zbiorowej poprzednich epok nie mogą służyć za model dla jego struktury. Globalny Sojusz Rewolucyjny powinien być strukturą sieciową, bez jednego centrum kontrolnego, bez określonego zespołu stałych członków, żadnej sterującej grupy lub stałego personelu, lub dobrze zdefiniowanego algorytmu działania”.
Manifest Wielkiego Przebudzenia, który został umieszczony 6 marca 2021 roku na stronie internetowej Klubu Izborskiego jest swego rodzaju polemiką rosyjskiego filozofa z liberalnym porządkiem świata, a właściwie jego „nową odsłoną”, która miała nastąpić zdaniem Dugina na Światowym Forum Gospodarczym w Davos w 2020 roku w okresie, ogłoszonej przez WHO pandemii COVID-19 . Klaus Schwab, założyciel i dyrektor programowy Forum i książę Walii Karol przedstawili nowe trendy w rozwoju świata. Zadaniem rosyjskiego myśliciela celem głównym jest przejęcie kontroli nad ludzką świadomością przez wąskie grono decydentów, rekrutujących się m.in. ze światowej ponadnarodowej finansjery.
Dugin krytycznie odnosi się do przemówienia księcia Karola i zarysowanych w niej planów wykorzystania odbudowy gospodarek po pandemii COVID-19, których celem ma być m.in. „zrównoważony rozwój”. Wymaga to, jak podkreślał książę Karol, znalezienia nowych, „zrównoważonych struktur produkcji”, bardziej przyjaznych dla środowiska. Globalne odejście do gospodarki uzależnionej od ropy naftowej za pomocą zdecydowanej ingerencji w ceny ropy, równoważących rynek to kolejny ważny punkt. Podobnie jak zmiana struktury inwestycji, z naciskiem na udział „inwestycji zielonych” i tworzeniem miejsc pracy w sektorze „czystej energii”, biogospodarki. Dugin podkreśla rolę słowa „zrównoważony” (sustainable) jako głównego elementu koncepcji Klubu Rzymskiego – „zrównoważonego rozwoju”. Koncepcja ta, jego zdaniem, opiera się na teorii „granic wzrostu”, zgodnie z którą przeludnienie planety osiągnęło punkt krytyczny (co zakłada konieczność ograniczenia liczby urodzeń). W tym kontekście rosyjski filozof próbuje zdefiniować najważniejszy sens „Wielkiego Resetu” jako:
„zarządzanie świadomością ludzi w skali globalnej, co stanowi podstawę „cancel culture” wprowadzającej cenzurę w sieciach kontrolowanych przez globalistów; przejście do gospodarki ekologicznej i rezygnacji ze struktur przemysłowych nowoczesności; przejście do czwartej epoki gospodarczej, czyli stopniowej zamiany siły roboczej robotami i wprowadzeniu w skali globalnej rozwiniętej Sztucznej Inteligencji”.
Światopogląd Aleksandra Dugina ewoluował i cały czas ewoluuje. Choć należy podkreślić, że pewne charakterystyczne cechy jego myśli pozostają niezmienne. Niewątpliwie należy do nich zaliczyć posługiwanie się kategoriami dwu super-cywilizacji: Lądu i Morza. Przekonanie o nieusuwalnej rywalizacji cywilizacji eurazjatyckiej i atlantyckiej, tellurokracji i talassokracji czyni z Dugina doktrynera, którego można zaliczyć do anachronicznego od co najmniej połowy XX wieku nurtu determinizmu geograficznego. Kolejną dość stałą kategorią myślową rosyjskiego intelektualisty jest przekonanie, że głównym zagrożeniem dla Rosji jest liberalizm i globalizm. Utożsamiane zresztą przez niego ze światem Zachodu i cywilizacją Morza. Rosja jako rdzeń cywilizacji eurazjańskiej ma być konserwatywną przeciwwagą dla „zgniłego Zachodu”. W koncepcjach Aleksandra Gielewicza „wartości tellurokratyczne” wiązane są z wynoszeniem na piedestał warstwy duchowej (swoiście zresztą rozumianej), czynnika kolektywnego i przywiązania do tradycji (często pisanej z dużej litery w duchu Guenona i Evoli). Ma być to przeciwwaga dla świata materializmu, indywidualizmu i konformizmu, który ma według niego utożsamiać świat cywilizacji Morza.
Dugin szeroko używa w swoich publikacjach pojęć zaczerpniętych z klasycznej geopolityki, jednakże jest to zabieg czysto instrumentalny, nie mający nic wspólnego z naukowym uprawnienia geopolityki jako pola badawczego w ramach nauk społecznych. Aparat terminologiczny geopolityki jest używany przez niego wybiórczo, podobnie jak elementy koncepcji geopolitycznych. Całość służy swoistej legitymizacji osiowych elementów swojej ideologii.
***
Tekst powstał na podstawie monografii autorstwa Leszek Sykulskiego pt. „Myśl geopolityczna Aleksandra Dugina”, Polskie Towarzystwo Geostrategiczne, Częstochowa 2024, której premiera odbędzie się 8 VI 2024 w Toruniu na Targach Książki Patriotycznej.
Dr Leszek Sykulski, urodzony w 1981 roku w Częstochowie, jest polskim politologiem specjalizującym się w geopolityce. Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego (mgr z historii), Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (doktorat z nauk politycznych) oraz studiów podyplomowych z bezpieczeństwa narodowego w Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. Był założycielem Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego, byłym analitykiem bezpieczeństwa międzynarodowego w Kancelarii Prezydenta RP za prezydentury Lecha Kaczyńskiego i autorem ponad 60 publikacji naukowych z dziedziny geopolityki. Jest założycielem i liderem partii politycznej Bezpieczna Polska.
świetny materiał, cenne spojrzenie na nieuniknione przekierunkowanie polityczne świata