W 1995 r. z inicjatywy Światowego Związku Żołnierzy AK z Okręgu Śląskiego przy wejściu do bloku nr 15 na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, w którym mieści się wystawa, zatytułowana „Walka i martyrologia narodu polskiego w latach 1939-1945”, została odsłonięta tablica pamiątkowa z następującym napisem: „W hołdzie żołnierzom AK i ludziom niosącym pomoc więźniom. Towarzysze walki 1995”.
W dniu 14 lutego 1942 r. Związek Walki Zbrojnej przekształcił się w Armię Krajową, która miała rozbudowany konspiracyjny system i posiadała sprawnie działający aparat dowodzenia.
Komenda Główna ZWZ/AK w czasie wojny sukcesywnie rozrastała się, poczynając od kilkuosobowego zespołu w dniu 27 września 1939 r. – do 1195 oficerów, podchorążych i podoficerów w lutym 1944 r. Do tej liczby należy dodać trudną do określenia ilość szeregowych żołnierzy, która zapewne wahała się w granicach 2000 – 3000. Zatem stan personalny KG ZWZ/AK wynosił około 3000 – 4000 ludzi.
Konspiracja i walka musiały pociągać straty w szeregach żołnierzy podziemia. Było to wkalkulowane w ryzyko przyjętej postawy wobec niemieckiego okupanta, tworząc stały element codzienności konspiracyjnej. Aresztowania wynikały z jednej strony ze sprawności aparatu policyjnego przeciwnika, lecz również przyczynami aresztowań stawały się ludzka niefrasobliwość, brak wyobraźni oraz czasami nieprzestrzeganie podstawowych zasad konspiracyjnych. Straty powodowała także eksterminacyjna polityka okupanta w stosunku do narodu polskiego. Można wskazać wiele przypadkowych aresztowań, zatrzymań w łapankach, a następnie egzekucji czy wywiezienia do obozów koncentracyjnych członków konspiracji, którzy nie zostali przez wroga nigdy zidentyfikowani.
W okresie od marca 1941 r. do lutego 1944 r. sama KG ZWZ/AK straciła w zabitych 457 i aresztowanych 1001 osób. Niewątpliwie słuszny jest pogląd, iż straty KG ZWZ/AK mogły wynosić ponad 1500 żołnierzy, lecz dokładne ustalenia w tym względzie nie są możliwe.
Z tej liczby 38 prominentnych osób zostało osadzonych w KL Auschwitz, z tego 11 spośród nich tam zginęło, 2 po przeniesieniu do innego obozu, 3 w trakcie wojny, a 22 przeżyło (4 zbiegły, 4 zwolniono z obozu, po wojnie 2 osoby zamordowano podczas represji komunistycznych).
Z komend Obszarów i Okręgów, czyli drugiego szczebla dowodzenia, znalazło się w KL Auschwitz 51 osób, z tego w obozie oświęcimskim zginęło 26 osób, co stanowi odsetek ponad 50%, 5 w innych obozach, a 2 podczas wojny w innych okolicznościach (łącznie 33 osoby, prawie 65%), a przeżyło 18, co stanowi odsetek ponad 35%.
Niewątpliwie największe ilościowo straty poniosły Obszary: Lwowski (Okręgi: Lwów, Stanisławów i Tarnopol) i Krakowski (Okręgi: Kraków i Śląsk). Z tego drugiego terenu uwięziono w KL Auschwitz 20 osób, a z tej liczby zginęło 16, czyli 80%.
Z dwóch najniższych poziomów konspiracyjnej struktury organizacyjnej ZWZ/AK, czyli komend Inspektoratów Rejonowych i Obwodów, osadzono w KL Auschwitz 99 osób. Z tej liczby 73 osoby zginęły, a tylko 26 przeżyło. Stąd straty śmiertelne w stosunku do tych, którzy przeżyli, wynoszą 74% do 26%.
W KL Auschwitz łącznie – z różnych szczebli dowodzenia – osadzono 188 członków kadry dowódczej ZWZ/AK. Z tej liczby 140 było oficerami służby stałej i rezerwy Wojska Polskiego, natomiast 48 nie posiadało przygotowania wojskowego. Ich status wykształcenia kształtował się następująco: 57 osób posiadało wykształcenie wyższe (w tym 8 ukończyło wyższe szkoły oficerskie), 116 osób legitymowało się wykształceniem średnim (w tym 37 ukończyły dodatkowo szkołę podchorążych), 2 podstawowe, a w stosunku do 11 osób nie można ustalić danych dotyczących ich wykształcenia. Najstarsza z tych osób urodziła się w 1884 r., a najmłodsza z nich w 1925 r., lecz największa liczba z nich – 71 osób, tj. ponad 40%, urodziła się w przedziale czasowym 1901 – 1910.
Poniesione straty śmiertelne omawianej kadry dowódczej w KL Auschwitz wynoszą 103 osoby (55%), 11 w innych obozach, 7 podczas wojny (łącznie 122 osoby, tj. ponad 65%).
Ustalenie pełnych strat wśród członków KG ZWZ/AK nie było możliwe w czasie trwania wojny, a także nie jest w pełni możliwe dzisiaj. Wykazy strat zamieszczane w meldunkach półrocznych dla Naczelnego Wodza i polskiego rządu emigracyjnego w Londynie były zawsze obwarowywane zastrzeżeniami, że przesłane dane są niepełne. Stwierdzenie to głównie dotyczyło terenu, ale z pewnością w jakiejś mierze można je odnieść również do Komendy Głównej ZWZ/AK.
Informacje pochodzą z niepublikowanej pracy doktorskiej Jerzego Dębskiego „Kadra dowódcza SZP/ZWZ/AK w KL Auschwitz-Birkenau w latach 1940-1945”, który pracuje jako kustosz w Dziale Naukowym Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.
Polski historyk ur. w Krakowie 27 marca 1949 r. W 1972 r. ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1996 r. na Uniwersytecie Śląskim obronił pracę doktorską pt. „Rotmistrz Witold Pilecki (1901-1948). Życie i działalność na tle epoki”. Jest autorem kilku książek i kilkuset artykułów, poświęconych historii Auschwitz. Od 12 stycznia 2012 r. prowadzi blog historyczny wprawnymokiemhistoryka.pl
